کمال عباداتاز ملاک‌های صحّت و کمال عبادات عبارتند از: مشکل‌تر و مهم‌تر باشد، اثرش پایدارتر، در خط پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، سبقت در کارهای شایسته، عمل‌کردن در شرایط دشوار، بزرگ‌نشمردن عبادت خود و بانشاط و بادوام و غیره است. ۱ - شرایط کمال عباداتغیر از شرایط صحّت و قبول عبادات، اموری هم جزء شرایط کمال عبادت است. این شرایط، نشان‌دهنده ارزش والاتر و محتوای بهتر و تاثیر بیشتر عبادات است. شرایط کمال عبادات، از این قرار است: ۱.۱ - مشکل‌تربودن عبادتانجام کارها و عبادات آسان، از همه کس بر می‌آید، ولی عباداتی که دشوارتر است و همّت و اراده و رنج بیشتری لازم دارد، با ارزش تر و به کمال نزدیک‌تر است.قرآن، از کسانی که در دوران سختی، پیامبر خدا را یاری و پیروی کردند ستایش می‌کند. امام مجتبی (علیه‌السّلام) با آنکه مرکب سواری داشت، ولی پیاده به سفر حج می‌رفت تا پاداش بیشتری داشته باشد. قرآن، از نماز شب خوانانی تمجید می‌کند که خود را از بستر نرم و گرم جدا کرده به نیایش و نماز می‌پردازند. علی (علیه‌السّلام) فرموده است: «اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَکْرَهْتَ نَفْسَکَ عَلَیْهِ؛ [۳]
مشکینی، علی، قصارالجمل، ج۲، ص۷۴.
برترین کارها آن است که خود را بر انجام آن وادار کنی.» قرآن، پاداش و مقام مجاهدان بزرگ و سخت کوش را برتر دانسته و می‌فرماید: «فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ اَجْراً عَظِیماً»۱.۲ - مهم‌تربودن آندر انجام کارها، رعایت «اهم و مهّم»، نشان عقل و عاقبت‌اندیشی و مصلحت‌شناسی است و اسلام، در کارها به آنچه که لازم‌تر و مفیتر و مهم‌تر است تشویق می‌کند، چه در آموختن، چه در عبادت، چه در انفاق. پیامبر اسلام فرموده است: «لا صَدَقَهَ وَ ذُورَحِمٍ مُحتاج؛ با وجود بستگان نیازمند، انفاق و کمک به دیگران بی‌ارزش است.» و علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «لا قُربَه بِالنَوافِلِ اِذا اَضرَّتْ بِالْفَرائِضِ؛ [۶]
حکیمی، محمدرضا، الحیاه، ج۱، ص۳۱۸.
هرگاه نمازهای مستحب، به نمازهای واجب ضرر برساند، آنگونه عبادت، موجب قرب به خدا نخواهد بود.»۱.۳ - اثرش پایدارتربرکت، آثار فراوان و فواید ماندگار یک عمل و انسان است. کاری و عبادتی صفت کمال دارد که آثار آن زودگذر و ناپایدار نباشد. علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «رُتَّ یَسیرٍ اَنْمی مِنْ کَثیرٍ؛ [۷]
امام علی (علیه‌السلام) نهج البلاغه، وصیت۳۱.
چه بسا کارهای کم و ناچیز، که از کارهای بسیار، رشد و نموّ بیشتری دارد.» برخی از تالیفات و اقدامات شایسته و مراکز خدماتی به‌اندازه‌ای خیر و برکت و آثار وجودی دارد که بسیاری از آثار و نوشته‌ها و اعمال، فاقد آن است. پس برکت نیز یکی از شرایط کمال عبادات است.۱.۴ - در خطّ پیامبرکمال عبادات و اعمال، آن است که در مسیر و خط سنّت و سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اولیاء دین باشد، نه بر اساس تشریفات یا سنّت‌های موروثی از نیاکان یا محیط و خواسته مردم. عبادت، هر چه به روش معصومین (علیهم‌السّلام) نزدیک تر باشد ارزشمندتر است. ۱.۵ - سبقت در کارهای شایستهدر عبادات و کارهای نیک، سابقه ارزش دارد و پیشتازی به این گونه امور، ملاک کمال است. قرآن، به طور مکرّر، فرمانِ «سارعوا» و «سابقوا» دارد.در جایی می‌فرماید: «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ اَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ اُولئِکَ اَعْظَمُ دَرَجَه مِنَ الَّذِینَ اَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی؛ مسلمانانی که پیش از فتح مکه، انفاق و جهاد کردند، پاداش بیشتری دارند از آنان که پس از فتح مکه انفاق و مبارزه کردند. گر چه خداوند به هر دو گروه، وعده پاداش داده است.» پس سبقت در کارهای شایسته (انفاق و جهاد) از ملاک‌های کمال است. در حدیثی می‌خوانیم، علی (علیه‌السّلام) فرمود: «لا یتمّ المعروفُ الّا بثلاثِ خصالٍ: «تَعْجیله وَ تَصْغیِرهُ وَ سترهُ؛ [۹]
مشکینی، علی، قصارالجمل، ج۲، ص۳۰
کار خیر، زمانی ارزش بیشتر دارد که هم زودتر انجام گیرد، هم انجام دهنده آن را کوچک پندارد (و به آن مغرور نشود) و هم پنهانی و دور از تظاهر انجام گیرد.»از این رو، بهترین نماز، نماز اوّل وقت است و هر چه از اوّل وقت دورتر شود، فضیلتش کمتر می‌شود.در اذان که شعار رسمی ماست، می‌گوییم: «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ، حَیَّ الْفَلاحِ، حَیَّ عَلی خَیْر الْعَمَلِ؛ به سوی نماز و رستگاری و بهترین کارها بشتاب!» ۱.۶ - عمل‌کردن در شرایط دشوارکار نیک و عبادتی که در شرایط سلطه ستم و طاغوت‌ها انجام گیرد، چون فداکاری بیشتری می‌خواهد و تاثیر فراوان‌تر دارد، ارزشمندتر است. آنجا که فشارهای محیط بیرون و غرائز درون، دست به دست می‌دهد تا مانع عبادت و عبودیت شود، غلبه بر این فشارها و پرستش خدا، ارزش و کمال است. قرآن در ستایش از مؤمنان راستین می‌گوید: «وَ لا یَخافُونَ لَوْمَه لائِمٍ؛در راه خدا از ملامت هیچ ملامتگری هراس ندارند.» در جای دیگر می‌فرماید: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ اَحَداً اِلاَّ اللَّهَ؛آنان، پیام‌های الهی را می‌رسانند و از او می‌ترسند و از احدی جز خداوند نمی‌ترسند.» آری. آنان که در محیط فاسد و سلطه ظالم، خود و دین خود را حفظ می‌کنند (مانند همسر فرعون) از مقام بالاتری برخودارند. ۱.۷ - با نشاط و بادوامبینشاطی در عبادت، نشانه‌ای از نفاق است. قرآن منافقان را چنین توصیف می‌کند که وقتی به نماز می‌ایستند، نشاط ندارند. در مقابل، نشاط بندگی، ارزش است و نیز تداوم عبادت، کمال آفرین است. در احادیث، اعمال اندکی که پیوسته و مستمر باشد، بهتر از عبادت زیاد ولی همراه با تنبلی و ملامت و رها کردن به شمار آمده است.قرآن وعده پاداش‌ها و بهره مندی‌های زیاد در علم و فکر وغیره. به کسانی داده که در طریقت اسلام، پایدار باشند: «وَ اَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَه لَاَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً» ۱.۸ - بزرگ‌نشمردن عبادت خودانسانهای مغرور، عبادت خود را بزرگ و مهم می‌بینند و از این راه، دچار تباهی اعمال می‌شوند. شرط کمال عبادت آن است که عابد، عباداتش را زیاد نبیند و مغرور نشود. امام سجّاد در «دعای مکارم الاخلاق» از خداوند چنین می‌طلبد: «اللّهّمَّ عَبَّدْنی لَکَ و لاتُفْسِدْ عبادَتی بالعُجْبِ؛ خدایا به من توفیق عبادت بده و عبادتم را با «عجب» تباه مساز.» احادیث بسیاری به این مضمون است که انسان عبادات و کارهای نیک خود را بزرگ نشمارد. خداوند در قرآن، از عبادت و تسبیح بسیار فرشتگان و ذکر دائمی آنان یاد می‌کند. شاید به این جهت که بندگان روی زمین، مغرور چند رکعت نماز و عبادت خود نشوند. ۱.۹ - با بصیرتآگاهی عمیق و بصیرت و‌اندیشه در دین، رمز ارزشمندی کارها و عبادات است و بدون آن عمل، فاقد ارزش لازم است. ۲ - پانویس
۳ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «کمال عبادات»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۹/۲۲. |